Jenny Downham "Zanim umrę"

Jenny Downham, Zanim umrę, tł. Monika Gajdzińska, Warszawa „Nasza Księgarnia” 2016

„Zanim umrę” to książka niesamowicie przewidywalna i bliska konwencji wszystkich filmów oraz powieści, w których bohater robi sobie listę rzeczy do wykonania przed śmiercią. Jedne są niebezpieczne, inne zabawne, jeszcze inne pozwalają na zbadanie granicy własnej wytrzymałości lub sprawdzenie albo odkrycie nieznanego. Mimo tej przewidywalności i oczywistemu tragicznemu zakończeniu czytelnik wędruje przez nią z wielką przyjemnością. Różnorodnym eksperymentom towarzyszy powolne, nieuniknione umieranie Tessy na raka. Walka z chorobą wycieńcza ją. Diagnoza jest jednoznaczna. Mimo tego najbliższa jej osoba ciągle nie może pogodzić się z wyrokiem:

„-Chcę, żebyś zrezygnował, tato.

-Z czego?

-Z udawania, że wyzdrowieję”.

Ojciec jeszcze próbuje walczyć, lekarze pokazują nowe metody leczenia, ale wiedzą jaki będzie koniec. Dziewczyna też jest świadoma. Wyrok zmienił całe jej życie. Szkoła przestała być już ważna, bo po co się uczyć. Poza tym choroba odbiera siły, sprawia, że bohaterka zaczyna myśleć negatywnie, zniechęca się do prostych czynności. Po co żyć dale? Po co się starać? Po co wstawać z łóżka? Po co być miłym dla innych? Dlaczego inni muszą udawać, że jeszcze jest szansa? Tessa nie tylko musi pogodzić się z własnym odchodzeniem, ale i musi przekonać innym do pogodzenia się z jej powolną śmiercią.

Akceptacja sprawia, że Tessa zaczyna myśleć, co ją w życiu ominie. To powoduje jej zniechęcenie do wykonywania nawet najprostszych czynności. Tylko jedna osoba może zmienić jej podejście: Zoey. Spontaniczna i nieodpowiedzialna nastolatka zabiera przyjaciółkę na pierwszą imprezę w życiu, przekonuje do seksu z nieznajomym. Lista ostatnich rzeczy do zrobienia sprawia, że Tessa może poczuć to, co każdy człowiek mający więcej czasu. Zostało jej tylko kilka miesięcy i musi się spieszyć, aby zdążyć przed nieuniknionym.

Bohaterka jest zwykłą, zbuntowaną nastolatką, która pragnie żyć dłużej, ale nie ma wybory. O swojej postawie mówi: „To uczucie przychodzi i odchodzi. Ludzie myślą, że chorzy są odważni i nieustraszeni, lecz to nieprawda. Mam wrażenie, jakby ciągle ścigał mnie jakiś psychol, jakby w każdej chwili mógł mnie zastrzelić. Ale czasem zapominam o strachu na wiele godzin”.

Właśnie myślenie o realizacji zwariowanych pomysłów ma jej zapewnić spokój, pozwolić na sprawianie wrażenia odważnej w obliczu zmian, które są elementem życia każdego człowieka. Tessa nawet dostrzega to, że rodząc się powoli umieramy, ciągła wymiana komórek oraz doświadczeń sprawia, że zabijamy dawnych siebie: „Co kilka lat znikamy, Zoey. Wszystkie nasze komórki są zastępowane nowymi. Nie zostało już nic po mnie takiej, jaką byłam, kiedy mieszkałam w tym pokoju. To ktoś inny napisał tu swoje imię. Zdrowy”.

Zdrowa Tessa sprzed lat jest kimś całkowicie obcym, nieświadomym szybkiego przemijania życia, dziecięca naiwna, biorąca udział z świecie dorosłych, który jest dla niej dziwny, niezrozumiały, z którego znika najbardziej kochana przez nią osoba, a świat wywraca się do góry nogami. Kiedy po latach matka, która nagle wyjechała powie: „Czy wiesz, jakie to straszne tak zniknąć, nie mówiąc nikomu, dokąd się wybierasz?” Tessa podsumuje jej pełne troski pytanie młodzieńczym buntem niemającym nic wspólnego z chorobą: „Jest specjalistką od znikania, więc wybucham śmiechem. Wygląda na zaskoczoną, nie rozumie ironii”.

Poza tragiczną historią powieść zawiera wiele mądrości, spostrzeżeń, porusza ważne tematy jakimi są miłość, odpowiedzialność, akceptacja, zrozumienie. Tessa mówi o rzeczach, pod którymi może podpisać się wielu nastolatków, porusza sprawy dotyczące wielu dzieci, a wszystko w bardzo prostych słowach trafiających głęboko do serca:

„-Wiesz – mówi [mama]- nie możesz robić wszystkiego, co ci przyjdzie do głowy. Musisz myśleć o ludziach, którzy cię kochają.

-O kim?

-O tych, którzy cię kochają.

(…)

Mama nigdy nie powiedziała, że mnie kocha. Ani razu. Pewni nigdy tego nie powie. Teraz byłoby to zbyt oczywiste, zrobiłaby to z litości i wprawiła nas obie w zakłopotanie”.

Choroba pozwala wytworzyć więzi, których nigdy by nie doświadczyła: mama wraca z nieznanych stron świata, Tessa poznaje sąsiada opiekującego się swoją matką i zmienia jego życie na tyle gruntownie, że przestaje ograniczać swoje cele do pielęgnacji i dbałości zrozpaczonej po śmierci męża rodzicielki. Poznaje też inną stronę życia. Tę, w której walka o egzystencję stanowi bardzo ważny element codzienności: „Wiesz – zwierza mi się [mama] – co wieczór po zakończeniu handlu na bazarze idę tam, by zebrać z ziemi warzywa i owoce. Czasem ludzie wystawiają całe skrzynki mango. W zeszłym tygodniu znalazłam pięć okoni w plastikowej torbie”.

„Zanim umrę” to opowieść nie tylko o Tessie i jej odchodzeniu, ale porusza takie problemy jak rozbite małżeństwo, wykorzystanie nastolatki, przemoc w rodzinie, aborcja, wykroczenia i przestępstwa nieletnich. Mimo tragicznego tematu autorka nie pozwoli nam dużo płakać. Wręcz przeciwnie. Trafna ironia, łamanie konwenansów, młodzieńczy bunt, próba znalezienia swojego miejsca, zwariowane pomysły, cyniczny opis rzeczywistości – wszystko to sprawia, że czytelnik śmieje się.

Książkę polecam każdemu. Szczególnie młodzieży, której bohaterka ze względu na swój wiek będzie bliska oraz osobom, które borykają się z chorobą bliskich, zostają rodzicami. Spostrzegawczość i ironia Tessy pomagają dostrzec to, co czasami dorosłym w ich codziennym zaganianiu ucieka.

Kup książkę