Tematy i problemy współczesnej prozy polskiej

Współczesny-«charakterystyczny dla dzisiejszej epoki»;

współczesność-«czasy obecne».

Kiedy jednak zaczyna się ta epoka? Czym ona jest? Często za współczesne uznaje się czasy najbliższe albo, w ostateczności, ostatnich dziesięć lat. Tymczasem w szkolnej historii kultury pojecie współczesności obejmuje nawet lata czterdzieste.

Literatura w ciągu tych dziesięcioleci bardzo się zmieniała. Szybko przenikały do literatury polskiej prądy literackie z innych krajów, a także kina. Nie jest to epoka jednolita.

Literatura lat wojny i okupacji

                W czasie wojny działalność kulturalna i literacka zeszły do podziemia. Poeci z kręgu Skamandra wyemigrowali, tylko Jarosław Iwaszkiewicz pozostał w Stawisku, gdzie licznym twórcom udziela schronienia. Wielu pisarzy zginęło. Tadeusz Borowski znalazł się w obozie w Oświęcimiu, a Gustaw Herling-Grudziński w łagrze w Jercewie. Działalność pisarska, związana zresztą z działalnością konspiracyjną, wyglądała zupełnie inaczej niż w dwudziestoleciu.

Do prozy lat wojennych należą:

-opowiadania Jerzego Andrzejewskiego z tomu Noc: Przed sądem, Apel, Wielki tydzień;

-opowiadanie Jarosława Iwaszkiewicza Ikar;

-powieść reportaż Aleksandra Kamińskiego Kamienie na szaniec;

-Dziennik Marii Dąbrowskiej, którego fragmenty publikowano w czasopismach od 1973 roku;

-Dzienniki czasu wojny Zofii Nałkowskiej publikowane w latach siedemdziesiątych.

W prozie podobnie jak w poezji przewija się temat wojny, jej wpływu na ludzi, problem podejmowania trudnych decyzji związanych z wewnętrznym między obroną ojczyzny a moralnością.

Wojna niosła ze sobą śmierć wielu ludzi, ale też destrukcję psychiczną. Ci, którzy ocaleli, często nie potrafili cieszyć się wolnością, zobaczyli zbyt wiele zła, by potrafić odnaleźć się w normalnym życiu. Nie mieli miejsca dla siebie.

Obraz zniszczeń psychicznych w realiach faszystowskiego totalitaryzmu:

„Rozmowy z katem” Kazimierza Moczarskiego – ukazanie manipulacji ludzkim umysłem przez ideologię faszyzmu. Jurgen Stroop jest człowiekiem niewykształconym, ślepo podporządkowanym hitleryzmowi. Służba dla rzeszy to dla niego pole do popisu i szansa zrobienia kariery oraz wzbogacenia się, jakiej nie miałby w normalnej rzeczywistości. Wychowanie w faszystowskiej rodzinie i silny wpływ ideologii faszyzmu bardzo destruktywnie wpływają na jego umysł, Stroop zostaje wychowany na kata. W innych czasach mógł być normalnym człowiekiem.

„Opowiadania Borowskiego” - ukazanie zezwierzęcenia i zatracenia człowieczeństwa, jako efektu głodzenia, bicia i ciężkiej pracy w obozach. Instynkt samozachowawczy popycha ludzi do kradzieży, współpracy z wrogiem, donosicielstwa, kombinowania. Robi się wszystko, by zaspokoić głód. Po jakimś czasie człowiek staje się nieczuły na otaczające go cierpienie, bierny, wypalony psychicznie. Np. „Dzień na Harmenzach” – Żyd Beker, twierdzi, że „prawdziwy głód jest wtedy, gdy się patrzy na drugiego człowieka jako na obiekt do zjedzenia”. Poznał znaczenie prawdziwego głodu i teraz najważniejsze w życiu jest dla niego jedzenie. Zabił własnego syna za kradzież chleba. Przed śmiercią Baker ma jedno życzenie: prosi o coś do jedzenia. „Pożegnanie z Marią” – postać Tadeusza, który w domu, jest człowiekiem wrażliwym, zaczytanym w poezji Homera, Szekspira itp., ale na zewnątrz, wobec wojennej rzeczywistości staje się wulgarnym kombinatorem, który zrobi wszystko, by przeżyć czasy wojny. Ukazanie kryzysu sztuki, która w czasach wojny nie zdaje egzaminu, oraz wpływu wojny na osobowość wrażliwych ludzi.

Codzienność okupacyjna na przykładach

Opowiadania Tadeusza Borowskiego – „Dzień na Harmenzach” – rzeczywistość w obozie pracy

- ciężka praca (Tadek układa tory)

- namiastka przyjaźni (Tadek – Hanka, on daje jej prezenty typu mydło, ona kradnie dla niego jedzenie),

- kradzieże (okazuje się, że kapo Iwan ukradł mydło, które Tadek zdobył dla Hani; okradanie gospodarstw z gęsi, zabieranie ziemniaków z koryt świń itp.)

- głód (więźniowie szukają sposobów, by zdobyć dodatkowe pożywienie)

- wypaczenia psychiki, zezwierzęcenie ludzi (Żyd Beker, dla którego najwyższą wartością w życiu jest jedzenie, zabił kiedyś własnego syna, bo ukradł chleb)

- tzw. „wybiórki” – chorzy i słabi są przeznaczani na śmierć w komorze gazowej.

- srodzy i skorzy do bicia nadzorcy robotników (wartownik proponuje Tadeuszowi chleb za jego buty, Tadek nie zgadza się, więc tamten stara się sprowokować go do przekroczenia linii, za którą można strzelać do więźniów, podstęp nie udaje się)

- oszustwa (Tadek wyruszył ze swoją grupą po obiad, a ponieważ przybyli pierwsi zabrali dla siebie największy kocioł z zupą, przeznaczony dla najlepiej pracujących)

- handel informacjami (Tadeusz przekazuje informacje o zajęciu Kijowa przez Rosjan, aby nie zostać za to ukaranym musi dać kapo swój zegarek).

- przebłyski litości (Beker zostaje wybrany do gazu, prosi, by mógł coś zjeść przed śmiercią, Tadeusz, który go nigdy nie lubił, daje mu swój chleb)

Opowiadania Borowskiego – „Pożegnanie z Marią” – rzeczywistość w okupowanej Warszawie, ludzie pozbawieni żywności, opału, robią wszystko, by przetrwać, zachować pozory normalności. Na porządku dziennym są łapówki, spekulacje, kradzieże, oszustwa, nielegalny handel, współpraca z okupantem. Namiastkę normalności stwarza miłość (gł. bohater Tadek i jego narzeczona Maria), oraz poezja, która jest drogą ucieczki od rzeczywistości. Zabranie Marii do obozu nie robi na Tadeuszu dużego wrażenia, jego życie dalej toczy się swoim rytmem, ludzie zesłani na śmierć muszą zostać zapomniani. Cyniczna wypowiedź bohatera o przerobieniu Marii na mydło świadczy o degradacji wszelkich wartości w okupowanej Warszawie.

Heroizacja i deheroizacja bohaterów w literaturze

1) Deheroizacja – sposób relacji polegający na przedstawianiu bohaterów jako normalnych ludzi. np.

a) Hanna Krall – „Zdążyć przed panem Bogiem” – doktor Edelman, konsultant autorki nalega, by opisywanych przez niego bohaterów przedstawiać jako ludzi lepiej lub gorzej pełniących swoje obowiązki, nie chce, by czytelnik koncentrował się na bohaterstwie jednostki, które przesłoniłoby przesłanie dzieła, czyli prawdę o zdarzeniach w getcie, opis zachowań i przemyśleń ludzi.

b) Miron Białoszewski „Pamiętniki z powstania warszawskiego” - celem deheroizacji jest pokazanie prawdy o życiu cywili, którzy walczyli o swoje miasto w powstaniu, nie było ono niczym wielkim i wzniosłym, było przepełnione lękiem, strachem, głodem, ukrywaniem się w kanałach. Nie ma tu miejsca na patos.

c) „Medaliony” Zofii Nałkowskiej – pokazanie kilku prostych, typowych ludzi, jako obrazu całego społeczeństwa, nie byli oni bohaterami, byli bierni, przygotowani na śmierć, która jednak nie nadeszła.

2) Heroizacja – ukazanie jednostki wybitnej, która poświęca swoje życie dla wyższej idei

a) Andrzej Szczypiorski „Początek” – postać Henia, który przyjmuje przeznaczenie z podniesioną głową, wraca do getta, gdzie czeka go pewna śmierć

b) Gustaw Herling Grudziński „Inny świat” – postać Kostylewa, któremu godność nie pozwala pracować dla okupanta, woli popełnić samobójstwo, ginie w wielkim bólu wylewając na siebie wrzącą wodę. Także głodówka Polaków, która w warunkach obozowych wymagała ogromnej siły woli i samozaparcia.

Kat i ofiara – konsekwencje zacierania się jednoznaczności pojęć w literaturze wojennej

W wypaczonej rzeczywistości okupacyjnej zacierała się różnica miedzy katem a ofiarą. Wśród ofiar pojawiali się kaci („Opowiadania” Borowskiego – zdemoralizowani więźniowie w służbie okupantów wykorzystują innych, np. podczas rozładunku na rampie, niektórzy więźniowie stoją ponad innymi, np. pomoc lekarska). Kaci także czasem stawali się ofiarami (Jurgen Stroop, likwidator getta, kat, sam był ofiarą ideologii faszyzmu, która zrobiła z niego ślepo posłuszną maszynę do zabijania). Takie zacieranie się różnicy w tych pojęciach jest konsekwencją degradacji moralnej ludzi czasów wojny.

Gustaw Herling-Grudziński „Inny świat” – człowiek zniewolony, wyeksploatowany fizycznie, pozbawiony indywidualności, popada w tępotę, bierność. Niektórzy ludzie nie poddają się, zachowują swoje zasady moralne np. Kostylew, dla którego aktem wolności i samostanowienia o sobie jest samobójstwo.

Problematyka żydowska. Holocaust jako wyzwanie rzucone człowiekowi.

Współczesność – „Medaliony”, „Campo di Fiori” Miłosza itd. – martyrologia żydowska, ofiary, heroizm

- „Pamiętniki z powstania warszawskiego” – deheroizacja, Żydzi jako zwykli ludzie

- „Początek” Szczypiorskiego – Żydzi są źli i dobrzy, po wojnie czują się nikim, bez domu

Holocaust – czyli ofiara całopalna. Wobec anihilacji Żydów człowiek może zająć określone stanowisko, być katem, wiernie obserwować lub pomagać. Jest to próba, która ukazuje, na ile człowiek jest ludzki.

- „Początek” – ukazanie Polaków, którzy pomagali, także Niemca, który wiele ryzykował pomagając Żydom.

- „Medaliony” – Marek Edelman miał za zadanie uratować, jak najwięcej Żydów.

- opowiadanie „Przy torze kolejowym” – ukazanie ludzi, którzy zawiedli, sparaliżowani strachem

- „Inny świat” – w epilogu pojawia się Żyd, który składając fałszywe zeznania uratował swoje życie kosztem 4 innych więźniów, szuka wybaczenia, katharsis, ale nie może go znaleźć i cierpi

Postawy wobec zagrożenia wartości w literaturze polskiej i obcej, dawnej i współczesnej

„Początek” Szczypiorskiego – literatura polska, współczesna. Niektórzy Polacy z narażeniem życia pomagają Żydom (Siostra Weronika, prostytutka, która pomaga Henryczkowi Fichtelbaumowi), ale niektórzy są całkowicie zdemoralizowani, próbują zarabiać na zaistniałej sytuacji (np. Piękny Lolo)

Autobiografizm w literaturze (Borowski, Grudziński, Gombrowicz)

„Opowiadania" Borowskiego – ogniwem spajającym wszystkie opowiadania jest postać głównego bohatera o imieniu Tadeusz (jak autor). Istnieją podejrzenia, że to alter-ego Borowskiego, ale raczej nie to było celem autora. Poza tym Tadeusz to wielu różnych bohaterów (Tadek z „Pożegnania z Marią” to nie ta sama osoba, co np. Tadek z „Dnia na Harmenzach”), więc utwór nie jest raczej autobiograficzny.

„Inny świat” Grudzińskiego – autor, podobnie jak Borowski, sam był więźniem i do kreacji swoich bohaterów na pewno wykorzystał własne doświadczenia. Ludzie tacy jak Kostylew, ich wewnętrzne rozterki, przemyślenia, refleksje na temat jak nisko może upaść człowiek były w pewnym stopniu przemyślanami samego autora.

Epizod socrealizmu

Dziś hasła w rodzaju „zapluty karzeł reakcji” lub pies łańcuchowy imperializmu” budzą śmiech. Tymczasem po trzech latach powojennego chaosu, w końcu lat czterdziestych- w okresie narastającego stalinizmu-wcale nie były to zarzuty zabawne. O absurdalnych procesach, krzywdzeniu ludzi mówią dziś filmy i wspomnienia. Sztuczne uśmiechy szczęśliwych robotników i jasnowłosych dziewcząt na traktorach znamy z ówczesnych plakatów, które dziś są przedmiotem żartów, podobnie jak czerwony krawat zetempowskiej młodzieży. To jednak symbole czasów bezdusznego terroru. Jedyną chyba radosną kartą tych lat była dynamiczna odbudowa kraju, której, cokolwiek by mówić dokonywały „miliony rąk”. Sztuka i literatura także zostały podporządkowane reżimowi: Musiały by tworzone według reguł politycznych, inaczej nie wiedziały światła dziennego. Wytworem tych lat stała się powieść produkcyjna, określana też jako socrealistyczna. Terenem akcji tego typu utworów były zazwyczaj fabryka, zakład przemysłowy lub budowa. Młodzi aktywiści propagowali ideę socjalizmu, a przeszkadzał im w tym czarny charakter-imperialistyczny szpieg. Ideologii podporządkowano także pozostałe wątki: miłość, życie rodzinne i wszelkie perypetie.

Od 1951 Miłosz pozostaje na emigracji we Francji, gdzie w 1953 wydaje Zniewolony umysł.

W Polsce w 1947 Borowski wydaje swoje opowiadania. W 1948 wychodzi powieść Popiół i diament Jerzego Andrzejewskiego.

Powieść produkcyjna to na przykład Traktory zdobędą wiosnę Witolda Zalewskiego lub Przy budowie Tadeusza Konwickiego.

Rok 1956- pokolenie Współczesności

Wśród wielu wydawnictw popaździernikowych należy wyróżnić debiut młodych pisarzy miasta:

-Marka Hłaski,

-Marka Nowakowskiego,

-Andrzeja Brychta.

Do tej pory miasto, zwłaszcza jego ciemne rejony, rzadko bywało terytorium polskiej prozy. Do powieści „miejskich” tej epoki należy też Zły Leopolda Trymanda. Niemniej wydarzeniem najistotniejszym są opowiadania Marka Hłaski.

Marek Hłasko , w latach 1955-1957 redaktor działu prozy w tygodniku Po prostu, publikował wcześniej w prasie, ale rozgłos zyskał w roku 1956 zbiorem opowiadań Pierwszy krok w chmurach. To tutaj znajduje się opowiadanie o zdeptanej niewinności pary zakochanych, Śliczna dziewczyna, o bohaterce której brzydota duszy zdobiła niezwykła uroda ciała, Pętla – o Kubie alkoholiku i o niemożności wyjścia z nałogu. We wszystkich tych opowiadaniach iluzja, marzenie zderza się z brutalnością świata; po zetknięciu z rzeczywistością bohaterowie zostają odarci ze złudzeń, ideałów; nie ma prawdziwej miłości, przyjaźni, wierności; życie jest pełne brudu, fałszu, niesprawiedliwości; pozytywny, prawy bohater pozostaje bezradny wobec złej rzeczywistości.

Po 1956 odnotować należy nowy okres w twórczości Tadeusza Konwickiego. Wtedy właśnie powstaje jego wielka proza, z charakterystycznymi cechami narracji, nowym typem bohatera, inną konstrukcją czasu i przestrzeni. Konwicki igra czasem, wprowadza retrospekcje, amnezję, przestrzenie snu. Jego bohater często bywa everymanem.

W twórczości prozaików często przejaskrawiany jest obraz komunistycznej Polsk, np.  Mała apokalipsa Konwickiego.

Dekada 1970-1980

Edward Redliński, stosując parodię, w oryginalny sposób podejmuje temat wiejski: pisze Konopielkę, Awans. Wieś jest tu punktem wyjścia do rozważań o cywilizacji, o wyobrażeniach miejskich na temat wsi. Ukazuje zderzenie postawy chłop-inteligent.

Miron Białoszewski pisze Pamiętnik z powstania warszawskiego. To nie tylko kolejna powieść o powstaniu. To relacja wyrażona w specyficznym języku, dynamicznym, pełnym skrótów, chwytów językowych oddających rzeczywistość tamtych czasów. Poza tym powstanie jest tu opisane z punktu widzenia cywila, a nie bohaterskiego żołnierza.

Debiutują młodsi prozaicy:

-Ryszard Szubert Panna Lilianka (metoda zapisu wypowiedzi, podsłuchanie i zarejestrowanie żywej mowy);

-Jan Drzeżdżon Upiory, Oczy diabła (mityczna rzeczywistość ludzka);

-Jerzy Krzysztoń Obłęd (proza wizyjna, będąca przetworzeniem rzeczywistości przez psychikę, wyrazem odbioru pojedynczego człowieka);

Nurt chłopski w literaturze reprezentują:

-Julian Kawalec Tańczący jastrząb;

-Wiesław Myśliwski Pałac;

-Edward Redliński Konopielka.

Pisze i publikuje Edward Stachura: powieść Siekierezada, Zima leśnych ludzi, Się. Poeta również w prozie podejmuje motyw wędrówki, tułaczki, bohatera, trampa, który buntuje się przeciwko stabilizacji, ucieka w naturę, przygodę i wędrówkę w poszukiwaniu innych wartości.

Po roku 1980

Rok 1980 był ową „jutrzenką swobody”, która przyniosła wolne związki zawodowe, twórczą atmosferę początku nowego dziesięciolecia, ożywienie w ruchu wydawniczym. Stan wojenny w 1981 całą tą swobodę uciął, a swobody wydawnicze zamroził. Wzmogło się zjawisko tzw. literatury drugiego obiegu-nielegalnych wydawnictw, kolportaż nielegalnymi drogami, dzięki którym całkiem nieźle rozpropagowane były utwory takie jak  Zniewolony umysł Miłosza,  Mała apokalipsa Konwickiego, Folwark zwierzęcy, Rok 1984 Orwella, a także literatura dotycząca zbrodni stalinowskich, Katynia, łagrów.

Proza lat 1980-2000

Ważną rolę odgrywają dziś reportaż i esej. Nowe, bardzo cenione w kraju i poza granicami książki piszą Hanna Krall (Dowody na istnienie, Tam już nie ma żadnej rzeki) i Ryszard Kapuściński (Heban). Nadal królują dzienniki i inne formy autobiografii (Kijowski, Brandys, quasi-dziennik Konwickiego).

Pod koniec lat siedemdziesiątych i w latach osiemdziesiątych pewne ważne książki prozatorskie ukazują się w drugim obiegu. Niektóre jak choćby Kompleks polski Tadeusza Konwickiego, Wielki strach Juliana Stryjkowskiego-powstają specjalnie dla drugiego obiegu. Drugi obieg udostępnia też literaturę emigracyjną (Miłosz, Gombrowicz, Herling-Grudziński, Hłasko).

W ramach rozliczeń ze stanem wojennym ukazują się: Raport o stanie wojennym Marka Nowakowskiego czy Rzeka podziemna, podziemne ptaki Konwickiego.

Debiutują:

-Paweł Huelle Weiser Dawidek, Opowiadania na czas przeprowadzki-proza gdańska, związana z tematem dojrzewania, dzieciństwa, małą ojczyzną)

-Jacek Baczak Zapiski z nocnych dyżurów-wstrząsająca książka o starości i umieraniu;

-Olga Tokarczuk Podróż ludzi księgi, E.E., Prawiek i inne czasy, Dom dzienny, dom nocny-proza magiczna;

-Izabela Filipiak Śmierć i spirala, Absolutna amnezja-proza feministyczna, eksperymentalna;

-Andrzej Stasiuk  Mury Hebronu, Opowieści galicyjskie, Biały kruk, Dukla, Dziewięć-ucieczka w Beskidy, motyw warszawskiego lumpa i outsidera literatury, świadomość trzydziestolatka;

-Małgorzata Saramonowicz Siostra, Lustra-„kryminał metafizyczny”;

-Jerzy Pilch Spis cudzołożnic, Pod Mocnym Aniołem,

-Tomasz Tryzna Panna Nikt.

Tak jak różnorodna jest epoka tak różnorodna jest jej proza, tematy i problemy pojawiające się w niej. Agnieszka Janiak w swojej pracy doktorskiej dostrzegła, że takim uniwersalnym tematem jest w całej tej literaturze dzieciństwo. Przewija się ono przez niemal wszystkie powieści. Jest to zazwyczaj motyw utraconego dzieciństwa, jego idealizacja, a tym samym arkadyzacja.

Znakomitym przykładem może tu być książka wrocławskiego pisarza Wacława Grabkowskiego Guz w fiołkach.

Książka opowiada o świecie, który już nie istnieje. Nie tylko z powodu upływu czasu historycznego, a minęło czterdzieści lat od ryzykownej wyprawy Filipka, lecz również dlatego, że jego kraina dzieciństwa jest zamknięta w mitycznej przeszłości Arkadią. Polacy, Żydzi, Grecy i Niemcy mieszkają w okolicach powieściowej ulicy Wilczej we Wrocławiu, która jest ich wspólną i pełną sensu małą ojczyzną. Nie może jej zniszczyć nawet ideologiczna przemoc władzy.

W jakim kierunku zmierza polska proza ostatnich lat? Rynek literacki jest otwarty, twórcy mogą bez problemu wydawać swoje dzieła lub udostępniać je przez Internet. Coraz więcej młodych ludzi stara się pokazywać swoją twórczość, oceniać dzieła innych.