Watrości w dziele literackim, aksjologia w badaniach literackich.

Wartość – czyli zdolność jakiegoś przedmiotu do spełnienia funkcji zaspakajającej określoną potrzebę ludzką. Wartość jest więc zawsze wartością dla kogoś – jednostki czy grupy społecznej. W tym sensie jest subiektywna ale jednocześnie ma swój aspekt obiektywny bo uzależniona jest od właściwości danego przedmiotu jako całości albo od właściwości jego elementów.

Wartość, zatem istnieje w przedmiocie potencjalnie, ujawnia się zaś w zaspakajającym potrzebę użytkowniku. Wartość przedmiotu może być:

- złożona z różnych jakości wartościowych np. smak i pożywność.

Kategorie wartości w zastosowaniu do oceny przedmiotów nazywa się kryteriami, użyte jako postulaty – normami.

Przedmiotem oceny powinno być dzieło literackie jako utwór niezależny od przeżyć odbiorcy, gdy tymczasem jakości wartościowe występują dopiero w konkretyzacjach dzieła literackiego. 

Teoretycznie uzasadnione jest rozróżnianie wartości dzieła literackiego jako przedmiotu artystycznego od wartości jego konkretyzacji jako przedmiotu estetycznego – w praktyce możemy wartościować dzieło literackie tylko pośrednio, poprzez własną konkretyzację.

Można powiedzieć, że wartością jest zdolność do zaspokajania potrzeby doznawania przeżyć estetycznych.

Obrazowość utworu literackiego stanowi podłoże dla wartości emotywnych. Wartości owe na tym polegają, że niektóre postacie czy sytuacje przedstawione w dziele literackim posiadają właściwości takie jak: tragizm, komizm, wzniosłość itd. Zdolne wywoływać względem siebie ocenianie. 

W odróżnieniu od prozy naukowej, ustawy czy proklamacji politycznej dzieło literacki nie zawiera wyraźnych, zawsze takich samych reguł wskazujących jak należy rozumieć jego stosunek do rzeczywistości obiektywnej.

Wartość poznawcza (a także postulatywna) utworu literackiego jest ze względu na jego funkcjonalność odosobniona, a zarazem zwielokrotniona, bo ze względu na wieloznaczeniowość sugeruje różnorodne uogólnienia. Dotyczy dziedzin, które nie są w pełni obiektami badania naukowego ( jak np. charakter jednostki czy opis jej przeżyć wewnętrznych).

Przy istnieniu wartości konstrukcyjnych i obrazowych odrzucenie treści poznawczych czy postulatywnych obniża wartość utworu literackiego, ale jej nie niweczy, dopóki różnice nie stają się zbyt wielkie i nie dotyczą spraw ważnych dla określonego odbiorcy. Uznanie wartości całościowej utworów, których treści poznawczej odbiorca nie afirmuje, ułatwia kilka okoliczności. Często jest to swera rzeczywistości niedostępna lub nie w pełni dostępna naukowej wersyfikacji -  i wtedy odbiorca skłonny jest przyjąć uogólnienia, z którymi się nie zgadza jako uprawnione hipotezy.

Wywody dotychczasowe prowadzą do wniosku, że dzieło literackie jest tworem wielowartościowym: składowe wartości estetyczne – jak pisał Ingarden – występujące w tym samym przedmiocie estetycznym, wzajemnie wpływają na siebie i się wzajemnie potrzebują.

Utwór literacki w ujęciu całościowym może być, więc wielowartościowy. Przy dużych wartościach konstruktywnych czy obrazowych może posiadać wartości poznawcze i postulatywne, ale wtedy nie są to już wartości swoiście literackie, zdolne do estetycznego oddziaływania.

W odróżnieniu od krytyki literackiej, którą interesuje głównie wartość całościowa poszczególnych utworów literackich, historia literatury z jednej strony uprawia częściej wartościowanie porównawcze, z drugiej zaś - ocenia pewne cechy dzieł literackich nie ze względu na związane z nim konkretne wartości, ale jako wzory postępowania pisarskiego, które wzbogaciły i usprawniły środki wypowiedzi literackiej, pozwalając wytworzyć w innych dziełach podobne wartości, sprawiając dalszy rozwój literatury.