Kultura a cywilizacja?

Kultura to pojęcie wieloznaczne. Wynika to zarówno z odmiennych punków widzenia przyjmowanych przez różne dyscypliny naukowe, jak i z rzeczywistych przemian, którym podlegała w ciągu wieków.

1. Genealogia pojęcia kultura oraz cywilizacja oraz relacje: natura – kultura oraz cywilizacja - kultura

Pochodzenie słowa „kultura” sięga starożytnego Rzymu. W łacinie wyraz ten oznaczał uprawę roli. Natomiast w znaczeniu przenośnym odnoszony był do uprawy umysłu – cultura animi. Oznaczało to aktywność duchową, wewnętrzną. Dopiero wiek XVIII przyniósł we Włoszech, Francji i Anglii rozumienie kultury jako życia umysłowego, duchowego człowieka oraz jego cech i wytworów. W Niemczech pojęcie kultura oznaczało kształcenie, proces ewolucji ludzkości do najniższego poziomu, wspólnotę kulturową narodu, rozwój ducha. Według Herdera kultura – narzędzie przystosowania człowieka; rekompensuje ona w walce o byt braki wyposażenia fizycznego;

Według Lelevela (Polska) – doskonalenie moralne i umysłowe człowieka, a także rozwój sztuki, wiedzy, idei, religii.

Termin cywilizacja pochodzi od łacińskiego słowa civis czyli obywatel. Jednak pojęcie cywilizacja oraz hasło cywilizowanego społeczeństwa i ludzkości pojawiają się powszechnie dopiero w XVIII w. We Francji a następnie we wszystkich krajach Zachodu. Często termin cywilizacja używano zamiennie z terminem kultura. Co więcej próby naukowego rozróżnienia obu terminów i ustalenia ich znaczeń nie przyniosły oczekiwanych rezultatów. W większym stopniu upowszechniły się poglądy Alfreda Webera w Niemczech oraz Mertona w USA, które ujmowały cywilizację jako zespół materialno – technicznych procesów i osiągnięć, a kulturę jako układ wartości, norm czy ideałów.

Zważywszy na to, iż nie ma pełnej jasności i zgody odnośnie rozgraniczenia tych pojęć należy zwrócić uwagę na relacje zachodzące między naturą i kulturą oraz cywilizacją i kulturą.

Natura – kultura

Według Pufendorfa – kultura to usunięcie niewiedzy i panowanie rozumu. Pojęcie natura używane jest jako przyroda bądź biologiczne, wrodzone wyposażenie człowieka, które jest wynikiem ścisłego związku człowieka ze światem przyrody.

W przeciwieństwie do natury kultura oznacza to co wyuczone, sztuczne, naddane wyposażeniu naturalnemu, dyktowane przez normę.

Freud uważał że kultura zapobiega niekontrolowanemu wyładowaniu agresji, chroni od neuroz i psychozy. Stanowi także źródło cierpień i nieszczęścia dla ludzi podobnie jak zapobiegane przez nią skutki wyładowania destrukcyjnych instynktów.

W obecnych czasach zaciera się antagonistyczna opozycja kultura – natura. Dzieje się tak dzięki genetyce. Według niej człowiek ma wrodzoną zdolność do nabywania kultury.

Według Suchodolskiego kultura i natura to światy powiązane ze sobą. Oddziałują one na człowieka jako istotę biologiczno – społeczno – kulturową a on podlega ich prawom i ingeruje w nie; ma decydujący wpływ na związek między kulturą a naturą. Co więcej kształtowanie się osobowości dokonuje się nie tylko przez kontakt z kulturą ale także przez kontakt z przyrodą.

Cywilizacja – kultura

Ogólnie przyjęło się że cywilizacja to całość dorobku kulturalnego, organizacyjnego i technicznego człowieka, a mianem kultury określamy religię, moralność, ideologię i sztuki piękne.

Według Tatarkiewicza – cywilizacja oznacza wszystko to co ludzkość stworzyła i dodała do natury dla ułatwienia i ulepszenia życia a kultura to przeżycia i czynności poszczególnych ludzi, którzy wytworzyli cywilizację i z cywilizacji korzystają, tym właśnie różnią się od ludzi pierwotnych.

Cywilizacja będzie zatem stanowiła nadbudowę nad naturalną, prymitywną egzystencją. Będzie to zespół rzeczy, które ludzie wytworzyli, czynności, organizacje, ustrój kraju i system zarządzania nim, prawo, moralność, wyznana religia, ideologie, formułowany przez artystów i krytyków smak artystyczny.

Kultura natomiast stanowić będzie bogactwo duchowe człowieka, wyższą formę ludzkiego bytowania, to stan subiektywny, psychiczny, wewnętrzny, indywidualny, dla każdego różny, to właściwość osoby wykształconej która rozwinęła swój smak, zmysł krytyczny i sąd.

Cywilizacja jest wytworem ludzi posiadających kulturę ale też odwrotnie, jest glebą na której wytwarza się dalsza ich kultura.

Według Tatarkiewicza – pomiędzy kulturą a cywilizacją dokonuje się wymiana: jednostki o wyższej kulturze przyczyniają się do postępu cywilizacji, a postępująca cywilizacja przyczynia się do podniesienia kultury innych jednostek

2. Podstawowe składniki kultury, fakt kulturowy

Kultura składa się z:

-         rzeczy – przedmioty stanowiące wytwory i obiekty ludzkiej działalności. Pełnią one określoną funkcję w życiu człowieka i stanowią rodzaj dóbr kultury. Rozwój i bogactwo kultury mierzy się liczbą i jakością owych rzeczy czyli przedmiotów materialnych. Są one wytworem pracy ludzkiej, fizycznej i umysłowej. Jest tzw. siła motoryczna rozwoju kultury

-         znaków – znajdują się one na rzeczach jak: naczynia, przedmioty, narzędzia, budowle. Kryją one zawsze określone informacje, zawsze do czegoś się odnoszą. Wyróżnić można dwa rodzaje znaków:

1.      występuje w formie materialnej jako rzeczy, typu – pismo

2.      w formie zachowań np. gesty słowa – tworzą one kod – na ten składnik składają się gesty, słowa. Uczestnictwo w kulturze polega na umiejętnym posługiwaniu się ich systemami.

W szeregu różnych systemów znaków centralne miejsce zajmuje język. Pełni on rolę uniwersalnego środka informacji i porozumiewania się ludzi, a ponadto kształtuje ich myślenia. Podstawową funkcją znaków jest przekazywanie określonych informacji. Dzięki nim możliwe jest porozumienie się ludzi w sposób bezpośredni i pośredni w czasie i przestrzeni. Znaki służą utrwalaniu, przekazywaniu i kontynuowaniu kultury, określają jej tożsamość i trwałość. Nauka zajmująca się znakami to semiotyka.

-         zachowania ludzkie – mają charakter społecznie ustalonych i stanowią realizację określonego wzoru kultury. Chodzi zatem o zachowania kulturowe a nie czysto fizjologiczne, o wzory zachowań akceptowanych społecznie, traktowanych jako cenne i zróżnicowane w zależności od kultury i czasu.

3. Szerokie i wąskie rozumienie pojęcia kultura, różne aspekty jej definiowania

Obecnie funkcjonują dwa zasadnicze ujęcia kultury:

- szerokie – typowe dla orientacji antropologicznej oraz socjologicznej, nazywanej także humanistyczną. Według Taylora – kultura czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa.

Według antropologów – kultura to zachowania, sposób życia, język, wierzenia, zwyczaje oraz obyczaje; ogół idei, norm moralnych i prawnych; ideologię, nauka, urządzenia społeczne, instytucje polityczne, system produkcji.

Szerokie ujęcie kultury oznacza wszystko co stworzył człowiek od zarania dziejów i co ma trwały, zobiektywizowany charakter. Czyli np. stworzona muzyczna kompozycja, która nie została utrwalona na papierze czy taśmie nie stanowi dorobku kultury. Stanowią go natomiast reguły postępowania przekazywane z pokolenia na pokolenie i mające charakter norm moralnych.

Według Antoniny Kłosowskiej – kultura to względnie zintegrowana całość obejmująca zachowania ludzi przebiegające według wspólnych dla zbiorowości społecznej wzorów wykształconych i przyswajalnych w toku interakcji oraz zawierające wytwory takich zachowań.

Podsumowując szerokie ujęcie kultury obejmuje:

a)     ogół trwałych, materialnych i niematerialnych wartości (dobra uznawane za szczególnie cenne), będących wytworami ludzkiej działalności

b)     ogół wyuczonych zachowań (umiejętności, sposoby postępowania) odpowiednio ukształtowanych historycznie wzorów, uznanych i przyswojonych społecznie w procesie wzajemnych oddziaływań jednostki i grup społecznych, przekazywanych z pokolenia na pokolenie

- wąskie – dotyczy odróżnienia kultury duchowej od materialnej. Występuje kilka dziedzin stanowiących elementy kultury w węższym znaczeniu:

1.      działalność artystyczna – wchłonięcie świata poprzez osobowość twórcy

2.      idea – czyli nowy obraz świata

3.      religia

Takie węższe pojmowanie kultury odnoszone bywa do zespołu wartości duchowych i realizowanych w osobistych przeżyciach jednostek. Koresponduje to z potocznymi przekonaniami wedle których do kultury zalicza się sztukę i literaturę a nie zalicza się nauki, techniki, działalności społecznej, politycznej i gospodarczej. W tym znaczeniu kultura stanowi ogół przejawów działalności ludzkiej, wartości, przeżyć i potrzeb nie mających bezpośredniego użytkowego charakteru.