Pejzaż literacki w XIX wieku

Pejzaż literacki i jego przemiany w literaturze XIX wieku

Uwrażliwienie romantyka na piękno natury, na malowniczość krajobrazu potwierdzali poeci w większości swych dzieł, mistrzowską ręką kreśląc opisy przyrody ojczystego pejzażu, okolic, w których przebywali. Mistrzem w tej dziedzinie okazał się Adam Mickiewicz.

W „Balladach i romansach” ukazał urok nastrojowej przyrody, pełnej tajemniczości i niewiarygodnych zjawisk. „Potrafił dostrzec piękno ciszy i piękno burzy, urok łagodności i urok grozy. W kategoriach piękna umiał zo­baczyć i rzeczy proste i rzeczy tajemne”. W „Balladach” przyroda przestała być tłem ludzkich działań, a stała się niemal współbohaterem. W „Świtezi” stworzył Mickiewicz opis tajemniczego jeziora „w wielkim kształcie obwo­du”, którego brzegów przeciwnych oko nie sięga, „dna nie odróżnia od szczytu, zdajesz się wisieć w otchłani błękitu”. Podobny obraz jeziora, w którym woda „burzy się i wzdyma, pieni, wre aż do dna” stworzył Mickiewicz także w „Świteziance”. Cisza, „grząska ziemia, nagły szum wiatru, szelest suchej gałęzi, wody jeziora oblane blaskiem księżyca” to właśnie elementy pejzażu „Ballad”.

Podróż na Krym była dla Mickiewicza wielkim przeżyciem artystycznym i estetycznym. W związku z tym doświadczeniem narodziły się „Sonety krymskie”. Sonet I, zatytułowany „Stepy Akermańskie” stanowił rodzaj wstępu. Poeta przedstawił w nim swe pierwsze silne przeżycia: ujrzał nie objęty wzrokiem step w okolicach dol­nego biegu Dniestru. Zdumiała go bujność roślinności stepowej. Przedstawiona olbrzymia przestrzeń uruchomi­ła wyobraźnię artysty, który zastosował metaforę i step przyrównał do oceanu, wóz do łódki, a trawy do raf ko­ralowych i szumiących fal. Następne sonety: „Cisza morska”, „Żegluga” i „Burza” to tzw. tryptyk morski. Poeta odbywał wycieczkę morską i okręt stał się dla niego symbolem potężnych przeżyć. W sonecie „Cisza Morska” morze ukazane jest w stanie spokoju, nawet czasowniki oddają spokój, np. muśnięcie, gra, kołysanie się. W so­necie „Żegluga” poeta używa przymiotników w stopniu wyższym np. szum większy, gęściej itp. Ruch jest bardziej ożywiony. Pojawia się motyw wiatru. Okręt zostaje przyrównany do skrzydlatego konia - pegaza. W sonecie „Burza” poeta stosuje krótkie zdania, składające się z podmiotu i orzeczenia. Oddają one gwałtowność, napięcie i pośpiech. Morze przyrównane jest do mokrych gór, statek jest atakowany przez fale, przed którymi się z trudnością broni. W sonecie „Bakczysaraj w nocy” przedstawiony jest opis miasta w nocy. Pojawia się obraz wschodniego nieba porównanego z haremem, obłok to łabędź, a gwiazdy to lampy. Ziemia jest okryta „namiotem ciemności”. „Olbrzymy granitu” to góry, błyskawica to „rycerz wschodu”. Tworząc cykl sonetów posługiwał się Mickiewicz „grą kontrastów”, opisy jego charakteryzował „przepych barw i świetlistość, żywioł ruchu, potężne wrażenia słuchowe”.

W „Panu Tadeuszu” Mickiewicz okazał się mistrzem w kreśleniu poetyckich, lirycznych obrazów przyrody i krajobrazu Litwy nadniemeńskiej. Przyroda odbierana jest wszystkimi zmysłami, opisy mają charakter sielankowy, są pełne porównań i personifikacji. Wstęga Niemna i pagórki leśne tworzą jakby ramy obrazu, w środku którego znajdują się uprawne pola. Wszystko złoci się, srebrzy, bieli, zieleni i czerwieni. Dominującym kolorem jest zieleń: soczysta nadbrzeżnych łąk i ciemna zalesionych pagórków. Z zielonymi łąkami sąsiaduje złoto pszenicy i srebro żyta, bursztyn świerzopu, śnieżna biel gryki i zaróżowiona dzięcielina. Wokół ciągnie się zielona wstęga miedz. Dojrzewające do żniw zboża są zapowiedzią przemijania lata i zbliżania się jesieni.

„Śród takich pól przed laty, nad brzegiem ruczaju,

Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju,

Stał dwór szlachecki...”

Dom zbudowany został na niewielkim pagórku. Góruje nad okolicą, jest jej centralnym punktem. Przy dworku płynie strumyk. Biel brzóz i ścian dworku kontrastuje z głęboką ciemną zielenią topoli. Dzięki licznym epitetom, przenośniom, porównaniom Mickiewicz stworzył w swej epopei opisy natury zwykłej, ale podbijającej pięknem, natury która „żyje i czuje”. Natomiast dzięki barwom, jakimi napełniał on obrazy przyrody uzyskał pełną prawdziwość i naturalność tych opisów, a także miano niezrównanego kolorysty. Oto fragment jednego z naj­piękniejszych opisów obłoku podczas zachodu słońca: „Obłok na kształt rąbkowych firanek, przejrzysty, sfałdo­wany, po wierzchu perłowy, po brzegach pozłacany, w głębi purpurowy, jeszcze blaskiem zachodu tlił się i roz­żarzał, aż powoli pożółknął i poszarzał: słońce spuściło głowę, obłok zasunęło, i raz ciepłym powietrzem westchnąwszy - usnęło”. Przyroda towarzyszy człowiekowi we wszystkich zajęciach. Opisy natury są doskonale zharmonizowane z wydarzeniami wśród ludzi, np. po zajeździe i przybyciu Moskali „słońce wschodzi, krwawo się czerwieni”, a po bitwie następuje burza, gdyż w „takim dniu pożądany był czas najburzliwszy”. Rehabilitację Jacka Soplicy poprzedza opis pogodnego wschodu słońca. „Pana Tadeusza” możemy z całą pewnością nazwać „przepięknym albumem poetyckich obrazów przyrody ojczystej”.

Romantycy przyrodę „ukochali tak samo jak ludzi”, a w oddawaniu jej piękna osiągnęli niedościgniony stopień artyzmu.

W wypadku dzieł romantycznych przestrzeń ojczystego pejzażu stanowi w nich jeden z pierwiastków współbudujących warstwę znaczeń i sferę wartości. Można wyodrębnić kilka typowych konstrukcji obrazowo-znaczeniowych polskiego pejzażu.

Wizja pejzażu Ojczyzny zmienia się w swym uposażeniu i ogólnym wyrazie w miarę rozwoju twórczości romantycznej:

Ojczyzna prowincjonalna - w balladach i powieściach poetyckich Adama Mickiewicza jest ów pejzaż:

- zlokalizowany regionalnie nad brzegami błękitnego Niemna i Wilji o dnie złocistym, w kowieńskiej dolinie, w nowogródzkiej stronie, u stóp góry zamkowej, w okolicy ciemnego boru płużyńskiego nad Świtezią, klasztoru w Rucie, itp.

- ograniczony w doborze elementów do wąskiego zespołu konwencjonalnych znaków, silnie nacechowanych nastrojowo: zmierzch, nocna pora, światło księżyca, głuche w około zacisze, puszczyk i sowa, dzika okolica, wody jeziora, ruczaj, ciemny bór, chruśniak malinowy, staru modrzew, gaje i łąki

- naznaczony sakralnością realiów zabudowy: mury klasztoru, stara cerkiew, dzwonnica, cmentarzyk, samotna mogiła, chatka pustelnika, itp.

Ten zespół znaków buduje romantycznie nastrojową przestrzeń „prawd żywych” gminnej wyobraźni i serca; pejzaż domowej baśni i legendy.

Kraj lat dziecinnych - „Pan Tadeusz” i Epilog w nim zawarty odsłaniają dwie wersje widzenia Ojczyzny:

1. Pierwsza - obecna, poza mickiewiczowskim Epilogiem w niektórych lirykach Słowackiego („Godzinie myśli”, „Beniowski”), w wierszach T. Lenartowicza i „Mojej piosence” Norwida - zarysowuje krajobraz syntetyczny wyznaczony głównie zespołem wyrazistych epitetów emocjonalnych i wartościujących oraz znaków symbolicznych, a skąpy na ogół w konkrety obrazowe. Ojczyzna jawi się więc jako:

- przestrzeń dobrze znajoma, własna, rodzima (co podkreślają zwłaszcza zaimki dzierżawcze)

- kraina piękna, doskonała, przewyższająca inne w swych wartościach

- ziemia ukochana sercem, wytęskniona, strzeżona w duszy i pamięci (wyrażają to głównie bezpośrednie wyznania)

- przestrzeń sakralna, święta i czysta (w jej kreowaniu duży udział maja epitety emocjonalne i znaki symboliczne)

Cały ów zespół motywów obrazowych występuje na przykład w lirykach Lenartowicza, takich jak „Moje strony”, „Jak to na Mazowszu”, „Mały światek”. Powtarzają się obrazy: szerokie pola, obfite w plony, łąki pokryte wonnym kwieciem, modre, srebrzyste, szumiące wody, zielone gaje ozłocone słońcem, śpiew ptaków, serdeczne nuty piosenki. Wiersze wyposażają te „lube”, znajome, a utracone realia w znamiona doskonałego piękna:

„Oj, śliczna to ziemia, to nasze Mazowsze!

I czysta tam woda, i powietrze tam zdrowsze

I sosny roślejsze, i dziewki kraśniejsze

I ludzie mocniejsi, i niebo jaśniejsze (…)

Serce moje, serce do tych lasów goni,

Do Wisły, do Wisły - oj, tęskno mi do niej”

W marzeniu o powrocie ten wyidealizowany pejzaż uzyskuje również wymiar symboliczny uświęconej i chronionej modlitwą ostoi, ojczystego gniazda:

„A ja chcę jak bocian, na gniazdo ojczyste

Dziób wyciągnąwszy i skrzydła sążniste

Lecieć…”

W dalszej części tego wiersza („Po powrocie do kraju”) odnajdujemy echo Mickiewiczowskiej apostrofy do Panny Świętej, modlitwy o powrót cudem na Ojczyzny łono i przeniesienie utęsknionej duszy do leśnych pagórków, zielonych łąk, pól malowanych zbożem rozmaitem.

2. Druga wersja krajobrazu lat dziecinnych realizuje się w epickiej opisowości „Pana Tadeusz” - konkretnej, realistycznej w obserwacjach, bogatej w szczegóły, malarskiej:

- specyficznie „oswojony”, widziany antropomorficznie w bliskiej łączności z człowiekiem i jego wyobrażeniami, otwarty na jego refleksję i związany z jego działaniem gospodarskim, regulowany naturalnym zegarem słonecznym w rytmie wschodów i zachodów słońca

- pochwycony w „świątecznej chwili ujawniającej się dojrzałości urodzaju, porze żniw, zbiorów sowitych, wszelkiego owocobrania”, gdy „dorodne lato w kłosianym wieńcu dochodzi kresu, pełne plonów, w przepychu bujności, zbliża się ku jesieni, choć krasy wiosennej nie utraciła jeszcze ze wszystkim”.

Mit Ojczyzny piastowskiej - ten pejzaż nie wyrasta już z przywołania w tęsknocie kraju młodości. Z obrazem ta­kim spotykamy się w Norwidowskim „Fortepianie Chopina”, gdzie obraz wiejskiego domu modrzewiowego, jego wrót, ścieżki przez blade zborze podlegają transformacji przeistaczającej owe realia polskiej codzienności w sferę doskonałości i świętości. W „Mojej ojczyźnie” przeciwstawia Norwid obiegową wersję przywoływanego w tęsknocie pejzażu „Pola, zieloność, okopy, chaty i kwiaty, i sioła” - idei ojczyzny zakorzenionej w dziedzictwie kultury. Gdy myślą powraca w „Mojej piosence II” do „kraju tego”, ujmuje jego piękno w kategoriach wartości moralnych.

Pejzaż walczącej stolicy - tę rzadką odmianę romantycznego krajobrazu ojczyzny można zaobserwować w „Fortepianie Chopina” i w „Uspokojeniu”. W obu wierszach, mimo odrębności technik artystycznych, uderza wspólna wizja miasta - patetyczna i dramatyczna zarazem. Norwid wkracza tu z obrazami pożaru, dymu, ożałobionych wdów kolbami pchanych.

W pozytywizmie pisarze przedstawiali naturę bardzo realistycznie. Już nie wpływała ona na losy bohaterów. Opisy pojawiające się w dziełach są nie są mroczne, tajemnicze. Twórcy stawiają na realizm.

W okresie pozytywizmu dominował realistyczny typ twórczości. Poetyka prozy realistycznej odwoływała się do przeświadczenia o rozumnej i celowej ewolucji, o istnieniu nienaruszalnych praw w świecie natury, do której należy i człowiek. Zakładała możliwość pełnego poznania rzeczywistości. W latach 1880-1919 proza realistyczna uległa przekształceniu i kształtuje się model powieści i noweli młodopolskiej. Jest okres szukania sposobów wyjścia poza realizm. Poszukiwania te doprowadziły do wykorzystania i adaptacji motywów i struktury narracji prozy realistycznej oraz do odnalezienia nowych poetyk. Koniec XIX wieku odznacza się w prozie skrzyżowaniem różnych poetyk. W pierwszym 10-leciu, kiedy formował się model prozy przełomu, charakteryzował się ten okres współistnieniem dwóch pokoleń literackich - pozytywistów i twórców z okresu neoromantyzmu, a tym samym współistnieniem dwóch modeli prozy: realistycznej, impresjonistyczno-symbolicznej i naturalistycznej. Na przełomie XIX i XX wieku realistyczny typ prozy kontynuowany jest na dwa sposoby. Żyją i tworzą pisarze ukształtowani pod wpływem prozy Orzeszkowej i Prusa. Ich twórczość po roku 1890 jest przedłużeniem, z modyfikacjami wzoru pozytywistów. Utrzymane są w tym tonie powieści Orzeszkowej "Dwa bieguny" - 1893 i "Bena noti". To powieść o problemach społecznych, charakteryzująca się rzetelną obserwacją środowiska, temat - konflikt powstały przy zetknięciu się ludzi z różnych stanów. Lata 1880-90 przynoszą załamanie pozytywizmu, wiary w postęp cywilizacyjny, w bezkonfliktowe społeczeństwo, kwestionowanie wizji rzeczywistości celowej, uporządkowanej według realistów. Kryzys ten istnieje także w świadomości prozaików realistów. W ich świadomości skomplikowały się relacje społeczeństwo - jednostka. Scjentyzm nasycać się zaczął elementami metafizycznymi, a psychologiczna determinacja ludzkiego losu, często górować zaczęła nad motywacją społeczno-ekonomiczną - typową dla realizmu. Zasada odwzorowywania rzeczywistości obowiązywała nadal ale rzeczywistość ta w znacznie większym stopniu stawała się niezrozumiała, nie dająca się wytłumaczyć w kontekście racjonalności, celowości. Oprócz zmian w obrębie tematyki i filozofii nastąpiło przekształcenie formy prozatorskiej. Punkt ciężkości z akcji przyczynowo-skutkowej przesunął się ku analizie psychologicznej. Spowodowało to, że narrator odautorski coraz częściej ustępuje narracji z perspektywy postaci. Można powiedzieć, że powstająca proza ma charakter bardziej personalny niż autorialny. Połączone to jest z częściową zmianą funkcji poznawczej na funkcję ekspresywną, a ten ewolucyjny proces, który się dokonuje można określić jako modernizowanie się światopoglądu i poetyki prozy realistycznej. Np. powieści: H. Sienkiewicza "Bez dogmatu" - 1891, czy "Melancholia" E. Orzeszkowej. Sienkiewicz "Bez dogmatu" daje portret bezideowca, ukazuje człowieka o psychice sceptyka, który nie wierzy w dogmaty religijne, postęp.

Naturalizm młodopolski jest zjawiskiem obecnym w literaturze głównie za sprawą Przybyszewskiego. Jego utwory, bardzo wówczas modne, mówiły o konieczności prawdy i konieczności odrzucenia wszelkich względów moralnych i dydaktycznych. Detalizacja, fotograficzność, zezwierzęcenie człowieka, koncepcja walki o byt to cechy charakterystyczne dla niego. Powieści i poematy Przybyszewskiego akcentują objawy patologii psychicznej i fizycznej. Głównie deformuje psychiczne osobowości, jego bohaterzy są chorzy ze względu na chorą psychikę. Nowe techniki narracyjne w naturalizmie. Zamiast kompozycji akcji przyczynowo-skutkowej następuje rozbicie fabuły na szereg obrazów. Powieść to szereg scen. Zwykle w dziełach obie kompozycje są zachowane tzn. przyczynowo-skutkowa i sceny. Np. "Ludzie bezdomni". Narracja realistyczna w trzeciej osobie lub w pierwszej osobie - subiektywna. Opisy naturalistyczne są niezwykle rozbudowane. Przewaga elementów opisowych nad fabułą.

Impresjonizm zaważył na prozie młodopolskiej. Zmiany w przedstawianiu rzeczywistości. Najważniejsze staje się podmiotowe przeżycie rzeczywistości przez bohatera. Stąd charakterystyczne dla impresjonizmu nasycenie pejzażu treściami emocjonalnymi. Charakterystyczne zatarcie źródła emocji tzn. podmiotowy charakter emocji zostaje wytłumiony, a uczucia i nastrojowość są wmieszane w krajobraz. Nacisk kładzie się na niepowtarzalność przeżycia jednostkowego, ukazywane są przelotne stany psychiczne. Przeżycia, myśli bohatera ukazane są najczęściej przez reakcje emocjonalne o charakterze ekstremalnym, skrajnym np. wstręt. Postacie (konstrukcja) - zanika określoność społeczna, ideowa. Prowadzi to do zakłócenia spoistości psychologicznej bohatera. W jego postępowaniu akcentowane jest uleganie emocjom, instynktowi. U bohatera impresjonistycznego emocje biorą górę nad rozumem. Proza lat 1890-1918 jest świadectwem łączenia i godzenia różnych technik - realizm, impresjonizm, naturalizm, symbolizm, ekspresjonizm. Klasycznym przykładem powieści z przełomu wieku jest powieść łącząca cechy powieści realistycznej (funkcje poznawcze, pasja obserwacyjna społeczeństwa, służba narodowa) z postulatem ukazywania metafizycznej strony człowieka, psychologicznych komplikacji, trudności z odpowiedzeniem na pytanie o sens egzystencji np. twórczość Stefana Żeromskiego . Godzi on na pozór elementy społeczne. W jego prozie pasja publicystyczna i dbałość o kształt artystyczny wypowiedzi. Są u niego inspiracje naturalistyczne, impresjonistyczne i realistyczne. O konfrontacji realizmu świadczą:

1. świadome nawiązywanie do tematów będących domeną prozy realistycznej np. powracający wątek narodowo - wyzwoleńczy, powstania 1863 roku, problem tragizmu walki, z romantyzmu wyrosły motyw poświęcenia w walce

2. obecność3. problematyki społecznej (romantyk w kapeluszu pozytywisty), niesprawiedliwość4. społeczna, pasje obserwacyjne, losy ludzkie na tle społecznych, klasowych uwarunkowań

Wpływy impresjonistyczne:

1. narracja prowadzona z perspektywy postaci ("Ludzie bezdomni"), narratorem jest bohater. Różne wcielenia głównego bohatera.

2. otwarta kompozycja

3. liryzacja języka prozy, stosowanie mowy pozornie zależnej

4. impresjonistyczne psychologizowanie rzeczywistości bohatera

Brak bohaterów z cyganerii modernistycznej, brak konfliktu artysta-społeczeństwo. Jego bohater to pozytywista w swoim rodowodzie społecznym (Judym), ale jego psychika jest młodopolska. Np. Narracja pełna analiz, monologów wewnętrznych, pytań retorycznych. Psychika bohaterów Żeromskiego bardzo skomplikowana - młodopolska np. Judym.

Naturalizm Żeromskiego:

1. fotograficzność2. , inwentaryzacja rzeczywistości

3. okrucieństwo, sadyzm, zezwierzęcenie w opowiadaniach

"Ludzie bezdomni" - zastosowana różnorodna poetyka

1. realistyczna, charakterystyczna dla powieści pozytywizmu, Wyraża się ona w szerokiej prezentacji grup społecznych: ziemiaństwo, biedota miejska Warszawy, chłopi w Cisach, grupy zawodowe, pokazuje np. lekarzy, grupy narodowościowe - Polaków, Żydów. Stara się ukazać2. cechy charakterystyczne dla poszczególnych grup np. Styl życia i myślenia dyrekcji Cisów, sposób bycia dam ze środowiska arystokratyczno-ziemiańskiego, żydowskich handlarzy. Pokazane są realia o charakterze obyczajowym, które określają epokę, w której się dzieje akcja np. informacja o środkach lokomocji - pociągi, konne powozy, mężczyźni nosili cylindry. Także tzw. motywacja społeczna polegająca na tym, że postępowanie bohaterów jest wyjaśnione przynależnością do określonej grupy społecznej np. Judym i dyrektor kopalni lub Cisów.

3. cechy impresjonistyczne - widoczne w narracji, prawie cały świat w powieści przedstawiony jest z punktu widzenia głównego bohatera. W powieści mamy utożsamianie się perspektywy narratora z perspektywą bohaterów. Nie tyle ważne są fakty same w sobie, ile w odczuciu jednostkowym bohatera np. scena w Paryżu, w muzeum - Judym i cztery damy rozmawiające ze sobą. Ich rozmowa zostaje przytoczona gdy obok nich pojawia się Judym, O czym myślą panie tego narrator nie wie, ponieważ nie wie tego też Judym. Przyjęcie punktu widzenia bohatera ogranicza kompetencje narratora wszechwiedzącego i prowadzi do zastosowania mowy pozornie zależnej - narrator wypowiada się w imieniu bohatera. Nowy sposób konstruowania postaci w powieści XIX wieku, można mówić4. , że bohater był sportretowany w sposób pełny, portret skończony - wygląd zewnętrzny i cechy bohatera. W "Ludziach..." ta metoda zastosowana jest do niektórych postaci np. Krzywosąd. W powieści nie ma opisu wyglądu zewnętrznego Judyma, nie ma gotowych określeń jego charakteru. Wynikają one z czynów bohatera. Typowy dla narracji w tej powieści jest opis chwilowych przeżyć5. , nastrojów. Nastroje te nie są wyrażone wprost lecz za pomocą metafor i symboli (cecha Młodej Polski). Narrator sugeruje trudności w nazwaniu uczuć6. przeżywanych przez bohatera. Wiele jest zdań typu: "W człowieku coś się cieszyło na widok tych drzew i coś je pozdrowiło z głęboką czułością. Impresjonistyczne jest zainteresowanie narratora i Judyma krótkimi zjawiskami np. ulotny wyraz twarzy i uśmiech. Poszczególne rozdziały w powieści "Wenus", "Przyjdź", "Smutek" mają impresjonistyczny charakter, podporządkowane celowi przedstawienia przeżyć7. bohaterów. Nie mają one fabuły. Są one dla autora powieści młodopolskich bardzo ważne - są wyodrębnione choć8. bardzo krótkie.

9. symbolizm - konflikty moralne, wewnętrzne zmagania bohatera są przedstawione symbolicznie np. Symbol rozdartej sosny, która jest symbolem duchowego rozdarcia Judyma podejmującego dramatyczną decyzję rozstania z Joasią. W posępnym krajobrazie, pustkowiu skupiona zostaje uwaga narratora na rozdartej piorunem sośnie. W powieści wiele słów kluczy np. tytuł ma znaczenie symboliczne, Wenus, czerwona czapeczka (kapturek inżyniera samobójcy, widzi ją nawet we śnie).

"Chłopi"

Powieść głównie realistyczna, ale też elementy impresjonistyczne, naturalistyczne, obraz realistyczny wsi: rozwarstwienie, hierarchizacja, obyczaje chłopów, relacje wieś-dwór-pleban-administracja rosyjska. Realizm w bogactwie szczegółów, prace polowe, rozrywki, układy rodzinne.

Naturalizm - naturalistyczna koncepcja człowieka, ukazanie pierwotnych instynktów, namiętność, erotyzm, walka o byt, o ziemię. Brutalność zachowań chłopów, gwałtowność, bójka Szymka z Dominikową. Wbrew etyce chrześcijańskiej podnosi rękę na matkę. Bójka Antka z Maciejem Boryną. Pierwotnym instynktom podlega też Jagna, ulega Antkowi, osobowość pełna skłóconych uczuć, namiętności np. do księdza Janka Organistów. Człowiek jako cząstka natury, ściśle z nią powiązany. Pory roku determinują życie chłopów. Ziemia determinuje byt chłopa - walka o ziemię. Scena kiedy Kuba odrąbuje sobie nogę.

Impresjonizm głównie w opisach przyrody. Nad biologizmem Jagny dobudowana jest wynikająca z młodopolskości charakterystyczna konstrukcja kobiety niszczonej instynktem wsi. Zniszczona przez gromadę, nie są winni mężczyźni lecz ona.

Symbolizm - scena śmierci Boryny, Wychodzi o świcie na pole i sieje. Staje się on symbolem chłopa siewcy. Jego gest nabiera świętości rytuału, jest upoetyzowany w tym geście.

Symbolizm:

Jednym z najsłynniejszych wierszy Tetmajera jest "Na Anioł Pański" z tryptyku "Dzwony". Przesłaniem tego wiersza jest pogłębiające się poczucie przygnębienia życiem i przemijaniem. Tło wiersza stanowi wieczorne bicie dzwonów, a krajobraz to smętne moczary, trzęsawiska, groby, płynąca woda. Ten smutny pejzaż wraz z płynącą rzeką, która w końcu ginie w głębinach morza, może ilustrować sens ludzkiej egzystencji. Poeta posługuje się tu bogatą symboliką (zmrok, groby, puste pola, płynąca rzeka i in.), która czasem jednak ociera się o alegoryczność .

Tatrzański impresjonizm:

Osiedlenie się w Zakopanem spowodowało zwrot w twórczości Tetmajera. Zafascynowała go tematyka tatrzańska, potęga przyrody górskiej, świeżej i nieujarzmionej. Ucieczka w góry będzie jeszcze jednym ze sposobów ucieczki od przerażającej rzeczywistości. Opisy Tatr poeta tworzył techniką impresjonistyczną, przy użyciu walorów świetlnych, dźwiękowych i zapachowych, co w sumie daje efekt malarski i niemal dotykalny. Pejzaż jest pełen światła i koloru, ale nie ma wyraźnych konturów. Pozwala to uchwycić ulotny moment, wrażenie chwili, kiedy padające światło objawia oczom obserwatora coraz to inny widok. Technika ta występuje wyraźnie w wierszach: "Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej", "Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym)".