Steven Pinker "Racjonalność: co to jest, dlaczego jej brakuje, dlaczego ma znaczenie"

„Tak jak umiejętność czytania, pisania i liczenia zajmują w szkolnictwie poczesne miejsce, ponieważ bez nich nie da się nauczyć dzieci i młodzieży niczego innego, tak narzędzia logiki, probabilistyki i wnioskowania przyczynowo-skutkowego przenikają wszystkie obszary ludzkiej wiedzy: racjonalność powinna dołączyć do kanonicznych umiejętności czytania, pisania i rachowania".

Racjonalność jest jednym z ważniejszych elementów naszego życia. Ona pozwala nam przetrwać w gąszczu wyzwań, rozwiązywać problemy, analizować dane płynące z otoczenia i uczyć się nowych rzeczy. Banalne czynności też wymagają myślenia i ćwiczenia. Racjonalność to coś, co wyprowadziło ludzkość z jaskiń i pozwoliło zasiedlić niemal całą Ziemię, stworzyć technologię, rozwinąć narzędzia pozwalające na tworzenie relacji i sojuszy. Ona dała nam wygody, ale też zaprzęgła do wytężonej pracy. A mimo tego ciągle wiemy o niej za mało. Do tego ciągle powraca romantyczny mit kierowania się uczuciami. Czy aby na pewno emocje stoją ponad racjonalnością? A może racjonalność i emocje wcale nie muszą się wykluczać?

„Chociaż nasza zdolność do rozumowania ma pradawne korzenie, zewsząd otaczają nas dzisiaj świadectwa błędów myślowych i szaleństw naszych bliźnich. Ludzie uprawiają hazard i grają na loterii, chociaż mają pewność przegranej, a z drugiej strony nie odkładają pieniędzy na emeryturę, chociaż mają gwarancję wygranej”.

Steven Pinker w swojej książce oprowadza nas po różnych wyzwaniach, z jakimi mamy do czynienia: począwszy od czasu potrzebnego do wykonania pracy po inwestycje. Pokazuje, w jaki sposób ludzie pierwotni kierując się rozumem zbierali dane i rozwijali umiejętności przetrwania. Pokazuje wyzwania stojące przed współczesnymi. Wchodzimy w obszar kognitywistki, czyli analizy działania zmysłów, mózgu i umysłu oraz modelowania zachowań.

„Zasoby poznawcze, które pozwalają zrozumieć świat i naginać go do naszych celów, nie jest zdobyczą cywilizacji zachodniej, lecz dziedzictwem naszego gatunku”.

Pinker pokazuje nam, w jaki sposób ludy pierwotne, a w jaki ludzie współcześni wykorzystują racjonalność do codziennego życia i tworzenia warunków pozwalających na przetrwanie. Uświadamia czytelnika, że wybory zawsze w pewnym stopniu są krótkofalowe, ale trzeba podejmować je patrząc daleko w przyszłość i tylko dostosowywać kierunek podążania. Brzmi skomplikowanie? Niekoniecznie. Zwłaszcza, kiedy na całość spojrzymy przez pryzmat psychologii i socjologii, bo i tych elementów tu nie zabraknie. Zwłaszcza w kontekście pomagania, które na pierwszy rzut oka może wydawać się nieracjonalne, ale w perspektywie programowania zachowań staje się pewnego rodzaju polisą społeczną. Na bardzo prostych przykładach pokazuje czytelnikom jak duże znaczenie ma świadomość prawdopodobieństwa wystąpienia określonych zjawisk.

„Dzięki wyraźnemu różnieniu naszej oceny stanu świata od tego, co decydujemy się z tym stanem zrobić, możemy racjonalnie działać tak, jakby coś było prawdą, niekoniecznie wierząc, że jest to prawda. Jak się przekonamy, stanowi to ogromną, ale niedocenioną różnicę w zrozumieniu zastosowania statystyki w nauce".

Pinker bardzo obrazowo tłumaczy zasady działania logiki. Skomplikowane zagadnienia, paradoksy, z którymi mają do czynienia studenci studiów filozoficznych tu podsunięte są w przystępny sposób tak, aby także uczniowie szkół średnich nie mieli problemu z przeczytaniem i zrozumieniem treści. Napisana według wzorców anglosaskich publikacja pozwala prawie każdemu czytelnikowi wejść w obszar zagadnień naukowych z naciskiem na filozofię, socjologię i psychologię.

„Świat to ogród o rozwidlających się ścieżkach i każda decyzja stawia nas w sytuacji, w której musimy podjąć nowe decyzje, skutkiem czego uzyskujemy liczbę możliwości, której w żadnym razie nie pozwoli ogarnąć aksjomat konsolidacji”.

Większa część tej publikacji to przede wszystkim pokazanie różnych sytuacji w kontekście logiki z elementami etyki oraz ekonomii i komunikacji społecznej. Wskazuje czytelnikom, w jaki sposób odnaleźć się w gąszczu informacji, jak wyszukiwać prawdziwe informacje, ale też nie zabraknie takich przyziemnych rzeczy jak obliczanie ceny różnych produktów, śledzenia inflacji, tworzenia kapitału na przyszłość, omijanie niebezpieczeństw związanych ze złym lokowaniem środków (gry losowe). Autor pokazuje, dlaczego warto być konsekwentnym i czasami pozwolić innym przejąć częściową kontrolę nad posiadanymi przez nas środkami. Pokazuje skutki różnych decyzji.

„Racjonalność: co to jest, dlaczego jej brakuje, dlaczego ma znaczenie” Stevena Pinkera pozwala na zrozumienie, dlaczego w naszym życiu ważne jest krytyczne myślenie, analizowanie, świadomość istnienia zasad matematyki, wnioskowanie, czyli unikanie błędów poznawczych, których przykładów w książce znajdziemy sporo. Autor przekonuje, że aby lepiej kierować się w życiu racjonalnością trzeba tego typu podejście ćwiczyć całe życie, bo ciągle jesteśmy wystawiani na nowe wyzwania i stajemy w obliczu różnorodnych pułapek.

„Racjonalność jest dobrem publicznym, a dobro publiczne kreuje scenerię tragedii wspólnego pastwiska. (…) Każdy z nas na motyw do preferowania swojej prawdy, ale jako zbiorowość radzimy sobie lepiej, kiedy wygrywa prawda jako taka”.

Pinker pokazuje znaczenie minimum umiejętności analitycznych do budowania ciągłej uważności etycznej i tworzenia demokratycznego społeczeństwa czułego na manipulację. Kładzie nacisk na dialog i używanie logicznych argumentów w debacie społecznej. A tu oczywiście pomijamy czyjeś uczucia religijne czy inne nienaukowe twory, których nie da się zmierzyć, zbadać i wyciągnąć wniosków. Racjonalne podejście w przeciwieństwie do myślenia magicznego pozwala na zmianę postawy przy zachowaniu twarzy, a wszystko w myśl zasady: „im więcej się spieramy, tym większe są szanse na to, że przynajmniej jeden z nas ma rację”.

„Ludzie, którzy są pewni, że mają rację, mogą nie odczuwać żadnej potrzeby przekonania do tej racji innych i zamiast tego narzucać swoje poglądy siłą. W teokracjach i autokracjach władze cenzurują, wsadzają do więzienia, skazują na wygnanie albo palą na stosie głosicieli nieprawomyślnych opinii. W demokracjach stosowane środki są mniej brutalne, ale również w tym ustroju ludzie znajdują sposoby na narzucenie jakiegoś poglądu zamiast przekonywania do niego”.

Pinker uczy otwartości na ciągłe poszukiwanie prawdy, postawę pozwalającą na zdystansowanie się także wobec własnych przekonań oraz nieufności do teorii spiskowych. W książce znajdziemy takie ważne elementy jak wnioskowanie logiczne na podstawie relacji między zbiorami, analizę ryzyka, metodę Bayesa, teorię gier, podstawę analizy teorię szumów, a wszystko wyjaśnione przystępnie, aby każdy czytelnik po ukończeniu szkoły podstawowej był w stanie zrozumieć. Nie znaczy to, że jest to książka bardzo lekka i nie wymaga skupienia. Wręcz przeciwnie: tu wymagany jest ciągły wysiłek intelektualny pozwalający zrozumieć mechanizmy praw logiki. Ostatnie rozdziały poświęcone są publicznemu życiu społecznemu. Pinker nie oszczędza nikogo. Obrywa się lewicowo-liberalnym środowiskom akademickim za brak dyskryminacji i irracjonalnym sektom prawicowym. Obu stronom wytyka wiarę to, że Internet pozwoli na szerzenie określonych wartości.

„Dopóki walutą na danej platformie cyfrowej są polubienia, udostępnienia, kliknięcia i odsłony, nie mamy powodu sądzić, że platforma ta będzie pielęgnować racjonalność i prawdę".

Ze względu, że zgodnie z wymogami anglosaskimi jest to publikacja naukowa mam zastrzeżenie dotyczące używania czasami tłumaczeń dotyczących alternatywy (OR na LUB, które nie jest jednoznaczne ze znaczeniem OR). Do tego autor porównuje błąd koniunkcji (jest błędem)z błędem reprezentatywności (usterka prowadząca do złej analizy badanych podzbiorów), ale to tylko takie dwie rzeczy, które w całej publikacji mi się nie spodobały, czyli naprawdę bardzo mało. Dużym plusem publikacji są grafiki pozwalające na lepsze zobrazowanie tematu. Do tego bardzo podoba mi się, pokazanie jak duże znaczenie ma umiejętność analizowania faktów bez ślepego wierzenia w dane podsuwane przez manipulujących dziennikarzy i polityków.

„Do zasadniczych elementów racjonalności należy radzenie sobie z losowością życia i niepewnością wiedzy”.

Zapraszam na stronę wydawcy